Φιλοθέη Μπενιζέλου – Η Αγία των Αθηνών

 Το πρωτοπόρο κοινωνικό έργο της Αγίας Φιλοθέης, άνοιξε το δρόμο για την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Τον 16ο αιώνα, κι ενώ βρισκόμαστε υπό την κατοχή των Οθωμανών, μια γυναίκα ορθώνει το ανάστημα της και αντιστέκεται. Ιδρύει το πρώτο στην Ελλάδα και την Ευρώπη σχολείο γυναικών, χτίζει νοσοκομείο όπου νοσηλεύονται Έλληνες, Τούρκοι και Φράγκοι, ελευθερώνει άνδρες και γυναίκες από τα σκλαβοπάζαρα, προσφέρει καταφύγιο σε κακοποιημένες γυναίκες. Μέρος του έργου της γίνεται στην ευρύτερη περιοχή της Φιλοθέης και του Ψυχικού, όπου ήταν τα οικογενειακά της κτήματα. Για το έργο της και την πίστη της στην ελευθερία του ανθρώπου βασανίστηκε και είχε μαρτυρικό θάνατο το 1589.

Τα νεανικά χρόνια

Γεννήθηκε το 1522, καταγόμενη από την αθηναϊκή αρχοντική οικογένεια γαιοκτημόνων, των Μπενιζέλων. Η Ρηγούλα ή Ρεβούλα (Παρασκευούλα), όπως ήταν το κοσμικό της όνομα, ήταν κόρη του Άγγελου Μπενιζέλου και της Σηρίγης Παλαιολογίνας, γόνου της ιστορικής βυζαντινής οικογένειας. Καθώς η Ρηγούλα μεγάλωνε, διακρινόταν για το ήθος και την ευφυΐα της. Το πατρικό σπίτι της Ρεβούλας βρισκόταν εκεί που σήμερα υψώνεται το μέγαρο Aρχιεπισκοπής Αθηνών, γι’ αυτό άλλωστε, η οδός αυτή ονομάζεται οδός Αγίας Φιλοθέης.

Σε ηλικία 14 ετών οι γονείς της αποφάσισαν να την παντρέψουν με τον κατά πολύ μεγαλύτερό της Ανδρέα Χειλά, ο οποίος ανήκε σε αρχοντική οικογένεια της Αθήνας. Ήταν ένας γάμος παρά τη θέλησή της, και χήρεψε στα τρία χρόνια. 

Στα 17 της χρόνια ήταν όμορφη, πάμπλουτη, καταγόμενη από δύο αρχοντικές και σημαντικές οικογένειες, μορφωμένη και ελεύθερη. Εύκολα εννοεί κανείς πόσο περιζήτητη νύφη ήταν και οι σημαντικότερες οικογένειες της Αθήνας και όχι μόνο, την διεκδικούσαν για νύφη τους. Οι γονείς της την πίεζαν να προβεί σε δεύτερο γάμο, όμως αυτή τη φορά η Ρεβούλα δεν υπάκουσε την επιθυμία των γονιών της, δηλώνοντας ότι επιθυμεί να ακολουθήσει ασκητική ζωή. Επιδόθηκε σε φιλανθρωπικό έργο και δέκα χρόνια μετά το θάνατο των γονιών της εκάρη μοναχή με το όνομα Φιλοθέη.

Η κοινωνική της δραστηριότητα

Η μοναχή Φιλοθέη άσκησε ένα είδος φιλανθρωπικού και ιεραποστολικού μοναχισμού: ανακαίνισε το ναΐσκο του Αγίου Ανδρέα, ο οποίος βρισκόταν στον περίβολο του πατρικού της αρχοντικού, μετατρέποντάς τον σε κοινόβιο. Το Καθολικό του Αγίου Ανδρέα και το πηγάδι της μονής της σώζονται μέχρι σήμερα στον περίβολο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Στο κοινόβιο αυτό εισήλθε πρώτη ως Ηγουμένη μαζί με άλλες μοναχές, κόρες επιφανών οικογενειών της Αθήνας. Η ίδρυσή του τοποθετείται περί το 1571. Σε αυτό εγκαταβιούσαν περίπου 150 μοναχές, ανάμεσα στις οποίες και μερικές εκχριστιανισμένες μουσουλμάνες. 

Εκείνη την εποχή, αρχίζει το φιλανθρωπικό, κοινωνικό, εκπαιδευτικό και εθνικό έργο της Φιλοθέης. Στο έργο αυτό αφιέρωσε την πατρική και προσωπική της περιουσία. Ιδρύει σχολεία, βιοτεχνικά και χειροτεχνικά εργαστήρια, νοσοκομεία, ξενοδοχεία, ορφανοτροφεία, κ.α. Διδάσκει στοιχειώδη οικοκυρική στις «μοναστηρίσιες». Το συγκρότημα αυτό ονομάζεται «Παρθενώνας» και εκεί βρίσκουν καταφύγιο και περίθαλψη (υλική και πνευματική) αδιακρίτως Έλληνες και Τούρκοι. Προσφέρει μεγάλα ποσά για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων, ενώ ιδιαιτέρως φροντίζει για τη φυγάδευση των γυναικών στα νησιά, προκαλώντας όλεθρο στα χαρέμια των Τούρκων. Παράλληλα, ιδρύει παραρτήματα στο Χαλάνδρι, τα Πατήσια, το Ψυχικό, την Καλογρέζα. Στην περιοχή του Ψυχικού άνοιξε ένα πηγάδι για να ξεκουράζονται οι κατάκοποι αγρότες που δούλευαν ώρες κάτω από το ζεστό ήλιο και το νερό ήταν λιγοστό. Λέγεται ότι από το “ψυχικό” αυτό της μοναχής Φιλοθέης πήρε η περιοχή το όνομά της. Ή πάλι πως έγραψε πάνω στο μαρμάρινο χείλος του πηγαδιού την λέξη «ψυχικόν» δηλωτικό της ψυχικής ωφέλειας. Και η περιοχή της Καλογρέζας οφείλει το όνομά της από τη μονή που εκεί ίδρυσε η Φιλοθέη, τη μονή της Καλογραίας, όπως την αποκαλούσαν οι Αθηναίοι (και από παραφθορά της λέξης, μονή της Καλογρέζας, σύμφωνα με άλλη ετυμολογία, «καλογρέζα» σημαίνει «μοναχή» στην αρβανίτικη διάλεκτο).

Βασική επιδίωξη της Φιλοθέης ήταν η τόνωση του ορθόδοξου ιδεώδους και η διατήρηση της ελληνικής συνείδησης. Το έργο της, εθνικό και θρησκευτικό, ξεπέρασε τα όρια της Αθήνας και έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα. Αδιαφιλονίκητη ιστορική επιβεβαίωση για το έργο αυτό παρέχει η αλληλογραφία της Φιλοθέης με τη Γερουσία της Βενετίας (1583), από την οποία ζητούσε οικονομική βοήθεια.

Το τέλος της

Σε επιστολή της Αγίας που εντοπίστηκε από τον ιστοριοδίφη Κωνσταντίνο Μέρτζιο σε βιβλιοθήκη της Βενετίας με παραλήπτη την Βενετική Γερουσία, με ημερομηνία “22 Φεβρουαρίου 1583”, ζητείται χρηματική βοήθεια για να ξεπληρώσει χρέη που είχαν προκύψει γιατί ήθελε να γλιτώσει το μοναστήρι και τις μοναχές από τις τουρκικές λεηλασίες. Επομένως οι διώξεις της Αγίας ήταν πολύ προγενέστερες του 1588-1589. Η Βενετική Γερουσία συνέδραμε με 200 τσεκίνια (χρυσά νομίσματα).

Τη νύχτα της 2ας προς 3ης Οκτωβρίου 1588, κατά τη διάρκεια αγρυπνίας των μοναχών, προς τιμή του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου (πολιούχου αγίου της Αθήνας) στο εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα, οι Τούρκοι εφορμούν εκ νέου, συλλαμβάνουν τη Φιλοθέη και έπειτα από βασανιστήρια την εγκαταλείπουν ημιθανή έξω από τη μονή της.

Έξω από το ναό, στα δεξιά της εισόδου του, σώζεται η κολώνα, όπου η Αγία Φιλοθέη δέθηκε και μαστιγώθηκε. Οι μοναχές την μετέφεραν στην κρύπτη της στην Καλογρέζα. Εκεί η Φιλοθέη υποκύπτει στα τραύματά της στις 19 Φεβρουαρίου 1589. Ενταφιάστηκε στο δεξιό μέρος του ιερού βήματος του Αγίου Ανδρέα, ενώ αιώνες αργότερα το σκήνωμα της μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών, όπου φυλάσσεται σε ασημένια λάρνακα μέχρι σήμερα.

Στο μέρος όπου παρέδωσε το πνεύμα της, στην περιοχή της Καλογρέζας, υψώνεται ο Ι. Ν. της Αγίας Φιλοθέης, ενώ το όνομά της φέρει και ολόκληρο το γνωστό προάστιο των Αθηνών, η Φιλοθέη.

Μουσείο το αρχοντικό της Αγίας Φιλοθέης στην Πλάκα

Ως μουσείο  λειτουργεί το αρχοντικό όπου η Αγία Φιλοθέη πέρασε τα παιδικά της χρόνια, στην οδό Αδριανού 96, στην Πλάκα.

Το αρχοντικό της οικογένειας των Μπενιζέλων-Παλαιολόγων, είναι ένα κτίριο με συνεχή ζωή από το 16ο αιώνα, απολύτως συνδεδεμένο με στιγμές του βίου της Αγίας Φιλοθέης. 

Αποτελεί χαρακτηρισμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο και μοναδικό σωζόμενο δείγμα αρχοντικής κατοικίας των μεταβυζαντινών χρόνων της Αθήνας. Η κύρια φάση του ανήκει στα τέλη του 17ου με αρχές του 18ου αιώνα και η παλαιότερη στο 16ο-17ο αιώνα.

Κρύπτη Αγίας Φιλοθέης

Η κρύπτη της Αγίας Φιλοθέης ανακαλύφθηκε τυχαία το 1934 κατά τη διαδικασία εξόρυξης της κοκκινόπετρας που προοριζόταν για το κτίσιμο των σπιτιών της περιοχής. Τότε είχε ακόμα τη μορφή σπηλιάς, αλλά σιγά – σιγά διαμορφώθηκε στο σημερινό εκκλησάκι που όλοι γνωρίζουμε. 

 Η κρύπτη αυτή ήταν η αιτία να μετονομαστεί ο τότε οικισμός της Νέας Αλεξάνδρειας, σε Φιλοθέη. 

Η κρύπτη επικοινωνούσε, μέσω μιας υπόγειας σήραγγας, με το μετόχι της Καλογρέζας, που υπαγόταν στο Μοναστήρι των Αθηνών, δηλαδή του Αγ. Ανδρέα. Το μετόχι της Καλογρέζας βρισκόταν κοντά στην οδό Καποδιστρίου (απέναντι από το σημερινό Τένις Φιλοθέης) και το ίδρυσε η ίδια η Αγία Φιλοθέη σε κτήμα που της ανήκε, όπως και ο Λόφος της Κρύπτης. 

Σ’ αυτό λοιπόν το ναΐδιο, που ήταν αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου και βρισκόταν στην άλλη άκρη της Κρύπτης, κατέφευγε η Αγία Φιλοθέη για να προσευχηθεί απερίσπαστη από τις απειλές των Τούρκων.

Ο Άγιος Ανδρέας, τόπος μαρτυρίου της Αγίας Φιλοθέης

Ο Άγιος Ανδρέας είναι μεσαιωνική εκκλησία στην Αττική. Βρίσκεται κοντά στην πλατεία Αμερικής επί της οδού Λευκωσίας. Χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Παλαιότερα αποτελούσε το καθολικό μονυδρίου, το οποίο ήταν μετόχι της μονής της Οσίας Φιλοθέης Μπενιζέλου στην Αθήνα. 

Ο ναός είναι ρυθμού βασιλικού, τρίκλιτος. Είχε ξύλινη στέγη, και στο εσωτερικό του βρίσκονται έξι μαρμάρινοι κίονες. Κάτω από το δάπεδο διακρίνονται τάφοι. 

Μπροστά στο τέμπλο του ναού σώζεται μέχρι σήμερα η κολόνα, όπου λέγεται ότι μαρτύρησε η Αγία Φιλοθέη το 1588, αφού υπέστη βασανιστήρια από τους Τούρκους. Ενταφιάστηκε στη δεξιά πλευρά του βήματος του Αγίου Ανδρέα, αλλά αργότερα μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών. 

Το εκκλησάκι αναστηλώθηκε το 1942 από τον Αναστάσιο Ορλάνδο και αγιογραφήθηκε από τον αγιογράφο Φώτη Κόντογλου. 

Λέγεται πως χτίστηκε πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού, καθώς υπάρχουν πολλά σπαράγματα γύρω και μέσα στον Ναό.