Ο Εθνοαπελευθερωτικός Αγώνας του 1821

     ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ, ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Οι λαοί, οι κοινωνίες, οι κοινότητες, αλλά και οι άνθρωποι, ατομικά και συλλογικά, επιδιώκουν και αποφασίζουν να αναστοχάζονται για το παρελθόν τους, σε κάθε ευκαιρία, όμως, κατά βάση, στοχάζονται και προβληματίζονται για το επικαιρικό παρόν τους, που τείνει να μετασχηματίζεται ραγδαία και ανελέητα σε μέλλον. Προφανώς, απ’ αυτό το γενικό και δόκιμο κανόνα δε θα μπορούσε να λείψει και ο σύγχρονος, μετανεωτερικός Ελληνισμός του 21^ου αιώνα.

Πραγματικά, λοιπόν, με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την έναρξη του Εθναπελευθερωτικού Αγώνα του 1821 (25 Μαρτίου 2021), που συνέβαλε στη δημιουργία που σύγχρονου, ευρωπαϊκού Εθνοκράτους των Ελλήνων, κρίνεται αυτονόητη, αφενός μία αναδρομή των ιστορικών καταστάσεων που έλαβαν χώρα κατά την περίοδο των νεωτέρων  χρόνων της ευρωπαϊκής ιστορίας(16^ος-20^ος αιώνας),  οι οποίες επηρέασαν, προετοίμασαν αλλά και επιτάχυναν τις διαδικασίες, μέχρι ένα βαθμό, της Ελληνικής Επανάστασης. Αφετέρου, ουσιαστικά, ζητείται μία  αναστοχαστικού τύπου προσέγγιση, ευρύτερα, όλων αυτών που προέκυψαν πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και μετέπειτα της Απελευθέρωσης και που ανέδειξαν, με τον ένα ή άλλο τρόπο, τις αρετές, τα πάθη και τις αδυναμίες των Ελλήνων αλλά και τα μελανά εκείνα σημεία της Νεοελληνικής ιστορίας συνολικότερα. Ισως, έτσι, είναι δυνατόν να διδαχτούμε απ’ όλα αυτά, που σημάδεψαν αλλά και καθόρισαν την πορεία του Ελληνικού Έθνους.

Επιχειρώντας, επομένως, να βαδίσουμε στα μονοπάτια της ελληνικής ιστορίας από τους αρχαίους χρόνους μέχρι σήμερα, φαίνεται να  προκύπτουν χρήσιμα και ωφέλιμα διδάγματα, που κατά περίπτωση, παρουσιάζουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά στις λεγόμενες εποχές ακμής, κρίσης και παρακμής.

Πολλοί, και μάλλον δίκαια, θεωρούν ότι σε εποχές ακμής, ο Ελληνισμός έτεινε να στηρίζεται σε ζηλευτά στοιχεία, όπως η αγωνιστικότητα, η δοτικότητα, η συμμετοχή και η δράση πολλών. Πραγματικά,  οι άνθρωποι πιστεύοντας στο δίκαιο των αγώνων τους, με όπλα την ελπίδα, τη μνήμη, την παράδοση, την κοινοτική και συλλογική συνείδηση,  αποκτούν τη δυνατότητα για πρόοδο, ελευθερία και περισσότερη ισχύ. Όμως, όταν, προφανώς, η διχόνοια και ο διχασμός αναλαμβάνουν κυρίαρχο ρόλο, ξεπηδώντας από το στείρο ατομικισμό, τα προσωπικά συμφέροντα και την ηθικοπνευματική διαφθορά, τότε η όποια ακμή, σε επίπεδο πολιτιστικό, πνευματικό και πολιτικό, περνά σε μία φάση κρίσης ή και χειρότερα, παρακμής.  Ωστόσο, όμως, στο κρίσιμο σημείο της, ο λαός και οι ιθύνουσες υγιείς ομάδες του, αντιλαμβανόμενοι την σταδιακή κατάρρευση, επιδιώκουν να την αντιστρέψουν, ώστε να εισέλθουν και πάλι σε μία νέα μορφή προόδου, ακμής και δημιουργίας.

Αυτές οι ιστορικές, διαχρονικές παλινδρομήσεις έγιναν φανερές μέσα από τις διαδοχικές φάσεις της εξέλιξης του Ελληνισμού, από την Αρχαϊκή και Κλασσική περίοδο, στην πολύχρωμη Ελληνιστική, κατόπιν στη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή, μέχρι την εποχή των Οθωμανών.

Ειδικότερα, μετά από αιώνες Οθωμανικής κυριαρχίας και δεκάδες απόπειρες(συνήθως τοπικές και ολιγόχρονες), για εθνικό, θρησκευτικό, πολιτισμικό και πολιτικό αυτοπροσδιορισμό, έφθασε η κρίσιμη περίοδος την προεπαναστατικών χρόνων του 17^ου και 18^ου αιώνα, οπότε ενδυναμώνεται, για πολλούς λόγους, ενδογενείς και εξωγενείς, όπως ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων, ο συνολικός Ελληνισμός, στο χώρο ολόκληρης της Βαλκανικής Χερσονήσου, του Αιγαίου Αρχιπελάγους και των νησιών του, στη Μαύρη θάλασσα, στη Μικρά Ασία και σε όλη την κάθ’ ημάς Ανατολή.

Έτσι, λοιπόν, μέσα από διάφορες φάσεις αγώνων, κυρίως από την προεπαναστατική περίοδο, από το 1770 και μετέπειτα, ο Ελληνισμός αποκτά σταδιακά μία μορφή εθνικής, πολιτικής, διπλωματικής, εκκλησιαστικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και οικονομικής αυτοδιαχείρισης, αυτονομίας και ανεξαρτησίας. Είναι προφανές πως, όσο οι αγώνες στηρίζονται στη θυσία, τη δοτικότητα, τη συνεργασία και τις φιλότιμες προσπάθειες πολλών, τότε τα αποτελέσματα είναι αρκετά θετικά για όλους.

Όμως, όταν εμφανίζονται να κυριαρχούν ο στείρος ατομικισμός, τα συντεχνιακά συμφέροντα, οι κομματικές ιδεοληψίες και αντιπαραθέσεις μεταξύ των συντηρητικών, φιλελεύθερων και ριζοσπαστικών δυνάμεων, είναι επόμενο ο Ελληνισμός και ο πολιτισμός του να βρίσκονται σε κατάσταση κρίσης, αποσύνθεσης ή και παρακμής, όπως, άλλωστε, θα συνέβαινε με κάθε λαό, με κάθε πολιτισμό, που δε φαίνεται να ενδιαφέρεται για την αυτοπροστασία και τη γόνιμη αυτοεξέλιξή του.

Πιθανότατα, όλα τα προηγούμενα έχουν μία ιδιαίτερη σημασία για το Ελληνικό Έθνος, εφόσον συντρέχουν, εκτός πολλών άλλων, και δύο ζωτικοί, υπαρξιακοί και ουσιώδεις λόγοι, ότι ο Ελληνισμός συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ιστορικούς εδραίους πολιτισμούς αφενός, αφετέρου βρίσκεται σε έναν καίριο γεωστρατηγικό, γεωπολιτικό, και γεωοικονομικό κόμβο, με κάθε επίδραση, επιρροή και ροή πνευματική και ηθική, θρησκευτική και πολιτισμική.

Μέσα σε αυτό το πλαίσια, όπως αυτά έχουν περιγραφεί αδρομερώς παραπάνω, θα ξεκινήσει ο μεγάλος Αγώνας του 1821, μέσα από τις τιτάνιες προσπάθειες του Αδαμάντιου Κοραή στην επαναστατημένη Γαλλία, τις δράσεις και τη θυσία του Ρήγα Φεραίου και των συντρόφων του, τις συνεχείς ενέργειες του ακμάζοντος παροικιακού ελληνισμού και τις δράσεις της Φιλικής Εταιρίας και άλλων συναφών μυστικών επαναστατικών οργανώσεων και Δικτύων, τόσο στον κυρίως Ελλαδικό χώρο, στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου  Αρχιπελάγους, στην Κρήτη και στην Κύπρο, όσο και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες(Μολδαβία και Βλαχία), στη Ρωσική Αυτοκρατορία των Τσάρων, στα Ιταλικά κράτη, στο χώρο των Γερμανικών κρατών και Ηγεμονιών, στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων, στη Γαλλία και στη Μ. Βρετανία, κυρίως.

Έτσι, λοιπόν, στον απόηχο όλων αυτών των κρίσιμων, θετικών και αρνητικών, εξελίξεων και, παρά τις ενδογενείς δυσκολίες που αντιμετώπισε στην προετοιμασία της η Επανάσταση του 1821, και με τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων να χαρακτηρίζεται τουλάχιστον επαμφοτερίζουσα, οι δράσεις και οι θυσίες των φλογερών πατριωτών, των αγνών Ελλήνων και των απανταχού Φιλελλήνων, θα κυοφορήσουν την ελπίδα και θα καρποφορήσουν. Πραγματικά, έτσι ξεκινά πιο οργανωμένα ο ένοπλος Αγώνας κατά των δυναστών, των Οθωμανών/Τούρκων, πρωτίστως, με χαρακτήρα εθνικοαπελευθερωτικό αλλά και κοινωνικοθρησκευτικό, από  όλους αυτούς που πίστεψαν στην Ελευθερία και στο δίκαιο του Αγώνα, όπως αυτό εμφατικά εκφράστηκε στα πρωτοποριακά και φιλελεύθερα επαναστατικά Συντάγματα, βαθειά επηρεασμένα από την Αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (4 Ιουλίου 1776) και από τη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789).

Όλες αυτές οι επαναστατικές προσπάθειες και δράσεις, θα  αποτυπωθούν στο ιστορικό υποσυνείδητο του Έλληνα, που θα εκφραστεί ατομικά και μαζικά, συμμετέχοντας στον ένοπλο αγώνα, εμπνεόμενος από τις ηρωικές μορφές των αγνών Αγωνιστών και Πατριωτών, γνωστών και αγνώστων, θα συγκλονίσουν τις ψυχές των υπόδουλων Ελλήνων αλλά και των απανταχού Φιλελλήνων, εντείνοντας έτσι τη θέληση, την αγωνιστικότητα, την πάσης φύσεως προσφορά τους στον Αγώνα και τη συλλογική συμμετοχή, για την απελευθέρωση. Εκεί,  μεταξύ άλλων, θα αναδειχθεί και το ηρωικό πρότυπο της επώνυμης και ανώνυμης Ελληνίδας αγωνίστριας, που με το απαράμιλλο θάρρος, την αξιοθαύμαστη γενναιότητα και τη θυσία τους, θα αποτελέσουν σύμβολο αγωνιστικότητας, δυναμισμού και πηγαίου πατριωτισμού.

Και ενώ στα πεδία των μαχών, επικρατούν ο ηρωισμός, η προσφορά, η εθελούσια δράση σε όλα τα επίπεδα και η αυτοθυσία των αγωνιστών, η επανάσταση θα παρουσιάσει έντονα συμπτώματα αποσύνθεσης, παρακμής, και αποδρομής σε στρατηγικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, εξαιτίας των οξύτατων αντιθέσεων, διαπροσω-πικών, κοινωνιοταξικών, πολιτικομματικών και ιδεολογικών, μεταξύ διαφόρων μερίδων και ομάδων, με συνέπεια να εκδηλωθούν στο εσωτερικό της υπό διαμόρφωση νεοελληνικής κοινωνίας αντιπαραθέσεις, έριδες και διχόνοιες, ακόμη και εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις,  ενίοτε σκληρές και βίαιες.

Οι προηγούμενες συγκρούσεις, κινούμενες από προσωπικές φιλοδοξίες και ταπεινά συμφέροντα,  σε μία ιστορικά κρίσιμη και καθοριστική στιγμή του Αγώνα, δηλωτικό της παντελούς έλλειψης εθνικής και πολιτικής ηθικής και ευθύνης αλλά και των έντονων κοινωνικών, στενά τοπικιστικών, οικονομικών και ιδεολογικών διαφορών που ευτυχώς μέσα στην τραγικότητά τους, δεν επηρέασαν την τελική έκβαση του Αγώνα, αλλά, όμως, θα έχουν σχεδόν καταστρεπτικές συνέπειες, μετέπειτα, στο μετασχηματιζόμενο Ελληνικό κράτος.

Παρ’ όλες αυτές τις τραγικές εμφυλιοπολεμικές καταστάσεις, θα επιτευχθεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ο κατά συνθήκη «συμβιβασμός», μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών, όχι βέβαια και τόσο «ειρηνικά», και έτσι, είτε αναγκαζόμενοι, είτε παραμερίζοντας προσωρινά τις όποιες διαφορές τους, θα συνενώσουν τις δυνάμεις τους, πολιτικές, στρατιωτικές, οικονομικές, ιδεολογικές, θρησκευτικές και διπλωματικές, για τη συνέχιση του Αγώνα και το εθνικό συμφέρον.

Όμως, αποφασιστική και καθοριστική για την τελική έκβαση του Αγώνα, θα είναι η ένοπλη παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων για την καταστροφή του Τουρκοαιγυπτιακού στόλου στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου (1827) ενώ λίγο αργότερα θα ξεσπάσει και ο μεγάλος Ρωσοτουρκικός πόλεμος(1828). Αυτές οι περιστάσεις, συνδυαστικά, βέβαια, με τους σχεδιασμούς και τις δράσεις, πολιτικές, διπλωματικές και πολεμικές, του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια και των Φιλελλήνων, θα σηματοδοτήσουν, την απαρχή της ανεξαρτησίας και κυριαρχίας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους περιορισμένου όμως, εδαφικὰ και ανίσχυρου, πολιτικά, οικονομικά και στρατιωτικά ( Πρωτόκολλο του Λονδίνου1830).

Αποτιμώντας, πολύ συνοπτικά, το γεγονός της οργανωμένης επανάστασης, και όχι μιας ανεπεξέργαστης εξέγερσης, του ελληνικού έθνους  και στις καταστάσεις που συνέβαλαν στην σχετικά επιτυχή ευόδωση του Αγώνα, θα λέγαμε ότι πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξαν ο Ευρωπαϊκός και ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ο διάχυτος Φιλελληνισμός, οι προσπάθειες για φιλελευθερισμό και εκδημοκρατισμό και οι ευγενείς και φιλόδοξες βλέψεις για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, χωρίς καμία εξαίρεση.

Με όπλα τον ορθολογισμό, την ανάγκη για κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη και τον αγώνα εναντίον οποιασδήποτε μορφής φανατισμού, δογματισμού και στερεοτύπων, η νεοελληνική κοινωνία, από το 1821 μέχρι σήμερα έχει πετύχει αρκετά, όμως, οι προσπάθειές της για διεύρυνση των επιτευγμάτων και έλεγχο των διαφόρων ελλειμμάτων της (πνευματικών, οικονομικών, επιστημονικών, τεχνολογικών κλπ) πρέπει να ενταθούν στη σύγχρονη εποχή, σε ένα νέο κόσμο, κοσμογονικών αλλαγών και τεκτονικών μεταβολών.

Σε τελική ανάλυση, η φρόνηση, ο ορθολογισμός, επιβάλλει, σε κάθε τόνο, ότι αυτό που πρέπει να πρυτανεύει, είναι η διαφύλαξη της ενότητάς μας και  η προστασία των εθνικών μας συμφερόντων, σε όλα τα επίπεδα. Γι’ αυτό, και η ευγνωμοσύνη στους μάρτυρες και στους αγωνιστές της  ελευθερίας θα είναι αέναη, αλλά όχι προσχηματική.

Ας διδαχθούμε, λοιπόν, από τις επιτυχίες και τα αμαρτήματά τους, ισόποσα, ισότιμα και ισοζυγώς. Πραγματικά, θα πρέπει ο Αγώνας να υπηρετεί και να εξυπηρετεί και τις σημερινές ανάγκες, της εθνικής συγκυρίας, για άντληση διδαγμάτων, έμπρακτου παραδειγματισμού, φρόνησης και ηθικοπολιτικού φρονηματισμού, ώστε να αποτελέσει την απαρχή ενός δημιουργικού ρεύματος νέων προσπαθειών, αγώνων και υψηλών προσδοκιών ως Έθνος, ως κοινωνία και ως άνθρωποι, ώστε η Ελλάδα να αποκτήσει και πάλι τον πρωταγωνιστικό της ρόλο, σε μία περίοδο έντονων εθνικών, κοινωνικών αλλά και οικονομικών προκλήσεων.