Φιλελευθερισμός, Φιλελληνισμός: Η συμβολή τους στη δημιουργία του συγχρόνου ελληνικού κράτους (18ος-19ος αιώνας)

Οι ανθρώπινες κοινωνίες, μόνιμα και γόνιμα, στηρίζονται στις συλλογικές δράσεις και στις προσωπικές συμμετοχές σε αυτές. Με βατήρα αυτήν την αναγκαία συνθήκη οικοδομούνται όλα τα φαινόμενα του συλλογικού και κοινωνικού βίου, όπως ο πολιτισμός, η γλώσσα, η τέχνη, η αισθητική, η τεχνολογία, η πολιτική και οι ιδεολογίες. Αυτά τα φαινόμενα υπάρχουν όχι τόσο ως στατικά δημιουργήματα, αλλά κυρίως ως αιτήματα της πνευματικότητας, της αναζήτησης και της ανανέωσης. Μέσα από αυτή τη συνεχή δράση, στο υλικό και στο άυλο επίπεδο, αλλά και μέσα από τις μήτρες της Αναγέννησης, του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, της Βιομηχανικής Επανάστασης, της Νεωτερικότητας και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, θα γεννηθούν και τα κινήματα/αιτήματα του Φιλελευθερισμού και του Φιλελληνισμού.

Στην πραγματικότητα,  θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο, ότι ο Φιλελευθερισμός και Φιλελληνισμός,  αποτελούν ρεύματα, διαχρονικά, και εν γένει αλληλεπιδρώντα,  κινήματα ευρύτερα κοινωνικά, πνευματικά, ιδεολογικά, ανθρωπιστικά αλλά και πολιτικά, διαπνεόμενα  από  τις αρχές, τις αξίες και τα ιδανικά της Αναγέννησης,  του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού αλλά και του Ελληνικού Πολιτισμού, στη διαχρονία του, αφετηρίες διεκδικήσεων, κοινωνικών αλλαγών και ένοπλων ανατροπών ενάντια στα ανελεύθερα, αυταρχικά, καταπιεστικά καθεστώτα αλλά και, ειδικότερα, στην τυραννική δεσποτική Οθωμανική Αυτοκρατορία της εποχής, δομικά στοιχεία  και σημεία αναφοράς, ακόμα και ιδεολογικά και ηθικά  ερείσματα, του Πολέμου της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ,  της Γαλλικής Επανάστασης, όπως και του ηρωικού Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα των Ελλήνων του 1821, γεγονότα που άλλαξαν ριζικά την πορεία της σύγχρονης ιστορίας και έθεσαν τα θεμέλια για τη δημιουργία του ανεξάρτητου Εθνοκράτους των Ελλήνων, της σημερινής ενωμένης Ευρώπης, κατά κάποιο τρόπο, αλλά  και του  σύγχρονου κόσμου, ευρύτερα.

Πολλές φορές, οι μεγάλες αλλαγές και οι ριζικές ανακατατάξεις επέρχονται μέσα από τη χρήση βίας, μέσα από πολεμικές συγκρούσεις, εξεγέρσεις, κινήματα, επαναστάσεις και εθναπελευθερωτικούς αγώνες. Είναι προφανές πως όλοι οι εμπλεκόμενοι, κατά περίπτωση, επικαλούνται, χρησιμοποιούν ή και εργαλειοποιούν μεγάλες ιδέες και υψηλές αξίες, όπως η Ελευθερία, η Δημοκρατία, τα ανθρώπινα, θρησκευτικά και μειονοτικά δικαιώματα, η νομιμότητα, η δικαιοσύνη, η λαϊκή κυριαρχία, το Κράτος Δικαίου(the Rule of Law) κλπ.

Έτσι, λοιπόν, ενώ η Ευρωπαϊκή ήπειρος στηριζόταν στα διδάγματα της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού και του εκδημοκρατισμού, βιώνοντας, όμως, κατά περιόδους, μεγάλα κοινωνικά, οικονομικά, πνευματικά, εθνικά και μειονοτικά ζητήματα, στη Βόρεια Αμερική, όπου το περιβάλλον ήταν πιο πολύπλοκο και ρευστό, επομένως, υπήρχε επαναστατικός και κοινωνικός αναβρασμός, οργανώνεται και ξεσπά ένας μεγάλος πόλεμος των γηγενών-αποίκων Αμερικανών κατά της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και του Στέμματος. Αυτό το πνεύμα φιλελευθερισμού και επαναστατικότητας, μέσα και από τον σπουδαίο και μακροχρόνιο Αμερικανικό Απελευθερωτικό Αγώνα, αφού θα επιτύχει την ίδρυση των Ηνωμένων Πολιτειών της Βόρειας Αμερικής με τη βοήθεια των Γάλλων, θα περάσει στην Ευρώπη, όπου σταδιακά θα μεταστοιχειωθεί στα πλαίσια του πολιτικού και οικονομικού Φιλελευθερισμού, του Διαφωτισμού και της Νεωτερικότητας, στη Γαλλική Επανάσταση κατά της Απολυταρχίας, του Δεσποτισμού, της Δυναστείας των Βουρβώνων, της παρηκμασμένης τάξης των Ευγενών και της κατεστημένης Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, που υποστηρίζει διάφορες μορφές μονισμού και φανατισμού.

Η Γαλλική επανάσταση, μέσα από τα αιματοβαμμένα βήματά της, θα οδηγηθεί στην Τρομοκρατία, στο Διευθυντήριο και στους Ναπολεόντειους πολέμους, Όλα αυτά τα γεγονότα θα συνταράξουν την Ευρώπη, θα κλυδωνιστεί το ευρωπαϊκό σύστημα ισορροπιών και η Πενταπλή/Ιερά Συμμαχία, ενώ αντίστοιχες επαναστατικές ιδέες θα μεταφερθούν στην Κεντρική και Νότιο Αμερική, όπου θα ξεσπάσουν Μεγάλες επαναστάσεις και κινήματα, με αιτήματα εθνικά, λαϊκά, κοινωνικά και πολιτικοοικονομικά. Αυτή η επαναστατική ορμή θα δράσει και στην Ευρώπη με περαιτέρω εξεγέρσ­­εις και στάσεις στην τριχοτομημένη Πολωνία, στις Κάτω Χώρες, στην Ιβηρική Χερσόνησο και σε πολλά Ιταλικά κράτη.

Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πολιτικό, ιδεολογικό, πολεμικό και διπλωματικό κλίμα, δίπλα στα κινήματα του Φιλελευθερισμού, του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Νεωτερικότητας, μέσω των κινημάτων, των Κομιτάτων, των εμποροναυτικών Δικτύων και των πολιτιστικών-πνευματικών συνάψεων, θα δράσει το κίνημα του Φιλελληνισμού, το οποίο θα συναντήσει τα αντίστοιχα ρεύματα του παροικιακού και ομογενειακού Ελληνισμού και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.

Έτσι, λοιπόν, άνθρωποι σαν τον Κοραή και το Ρήγα, βλέπουν, βιώνουν και παρακολουθούν το «θαύμα» της Αμερικάνικης και της Γαλλικής Επανάστασης και ονειρεύονται ότι ο Ναπολέων ή ο Τσάρος θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην απελευθέρωση των Ελλήνων από το Σουλτάνο και τον Οθωμανικό Δεσποτισμό. Παράλληλα, και άλλα Βαλκανικά έθνη, όπως οι Σέρβοι, κυρίως, αλλά και οι Ρουμάνοι(Βλάχοι και Μολδαβοί) ονειρεύονται και αυτά την Εθνική και κοινωνική ανόρθωση και επανασύστασή τους.

Ειδικότερα οι Έλληνες, μέσα από τις Δράσεις και τα Δίκτυα της Φιλικής Εταιρίας, των ομογενειακών και παροικιακών οργανώσεων και ενώσεων, των Φιλελληνικών Κομιτάτων, πολλών Βετεράνων των Ναπολεοντείων Πολέμων, σημαινουσών Ευρωπαϊκών προσωπικοτήτων (Βύρωνας, Σέλλεϋ, Κρουγκ, Γκαίτε, Εϋνάρδος, Λουδοβίκος, Ναπολέων Β’, Λεοπόλδος, Χαίλντερλιν κλπ), υπό την πρωτοπορία του Καποδίστρια και των Υψηλάντηδων, συνδυαστικά και με τις κινητοποιήσεις των προκρίτων, των αρματολών, των κλεφτών, του κλήρου, των Δασκάλων του Γένους και των Εμποροναυτικών κύκλων, οργανώνουν τον Εθναπελευθερωτικό τους Αγώνα.

Εξ αρχής, βέβαια, τονίζεται από όλους (Προκήρυξη Υψηλάντη, Μανιάτες, τοπικές εξουσίες, διανοουμένους κλπ), πως αυτές οι πολεμικές ενέργειες δεν είναι κοινωνικές και εμφύλιες συγκρούσεις, αλλά ένας μεγάλος και Εθναπελευθερωτικός Αγώνας, μακριά από κοινωνικοταξικούς αποκλεισμούς.

Οι Έλληνες σε όλη τη Βαλκανική Χερσόνησο και τη Μικρά Ασία, όπως και στο Ιόνιο και στο Αιγαίο Αρχιπέλαγος, αλλά και στην Κύπρο και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη  θα οργανωθούν και θα συμμετάσχουν στον Αγώνα, στο μέτρο του δυνατού, και θα υποστούν τεράστιες απώλειες, μέσα από το δρόμο της θυσίας, της συμμετοχής και της κάθε είδους προφοράς. Δίπλα, όμως, σε αυτούς τους εκατοντάδες χιλιάδες αγωνιστές και συμμετέχοντες, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, από την Τεργέστη μέχρι την Κύπρο, από την Τραπεζούντα μέχρι τη Ζάκυνθο, από τη Μόσχα μέχρι την Κάσο και από το Βελιγράδι μέχρι την Αμμόχωστο, υπάρχει η ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, μέσα σε έναν ελεύθερο εθνικό βίο.

Συμπαραστάτες των απανταχού Ελλήνων είναι οι απανταχού Φιλέλληνες, Ελληνολάτρες, Φιλελεύθεροι και Δημοκρατικοί «πολίτες του κόσμου». Άλλοι νομίζουν ότι μάχονται υπέρ της Ελευθερίας ως  freedom fighters κατά της Απολυταρχίας και του Δεσποτισμού, άλλοι θεωρούν ότι μάχονται υπέρ της Ευρώπης κατά της Ασίας, άλλοι πιστεύουν ότι μάχονται υπέρ του Χριστιανισμού κατά του Ισλάμ, άλλοι πρεσβεύουν ότι μάχονται υπέρ των Ελλήνων κατά των Τούρκων-Οθωμανών-Περσών-Ασιατών και άλλοι ονειρεύονται ότι αγωνίζονται για Ελευθερία, Δικαιοσύνη, Αδελφότητα και Ισότητα, για έναν καλύτερο κόσμο. Όλοι μάχονται με τον εαυτό τους αλλά και με τον Άλλον, δίπλα τους και μέσα τους, ενώ άλλοι επιδιώκουν τον τυχοδιωκτισμό, το ατομικιστικό πλουτισμό και μία νέα «καριέρα». Δυστυχώς ή ευτυχώς, μέσα σε ένα πόλεμο συνυπάρχουν όλα, όπως στο κουτί της Πανδώρας.

Πάντως, σε κάθε περίπτωση, οι Άγγλοι/Βρετανοί Φιλέλληνες, τα Κομιτάτα και οι Τράπεζές τους θα συνεισφέρουν, κατά το δοκούν, στην ίδρυση ενός μικρού και αδύναμου ευρωπαϊκού εθνικού κράτους, αλλά και θα συμμετάσχουν και στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου και στον καθορισμό των συνόρων αυτού του μη βιώσιμου προτεκτοράτου. Οι Γερμανοί/Βαυαροί (Λουδοβίκος, Όθων, Γκαίτε, Κρουγκ κλπ) θα πολεμήσουν και θα  στηρίξουν αυτό το νέο κράτος, μαζί και τη Μεγάλη Ιδέα, όπως και ο Καποδίστριας, ο Μαιζών, ο Φαβιέρος, ο Λεοπόλδος (κλπ).

Οι Γάλλοι Φιλέλληνες (Κάρολος, Ντελακρουά, Ουγκώ, Σατωβριάνδος κλπ) θα πολεμήσουν για το νέο κράτος και θα συμμετάσχουν σε όλες τις διεργασίες(πολιτικές, διπλωματικές κλπ) αλλά και στην κρίσιμη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, αν και κάποιοι Ορλεανιστές φαίνονταν να προτιμούσαν την μικρή Αυτόνομη Ηγεμονία της Πελοποννήσου με Γάλλο Ηγεμόνα. Παράλληλα, οι Ρώσοι Φιλέλληνες, Φιλελεύθεροι, Συντηρητικοί και Δεκεμβριστές, με άμεσους και έμμεσους τρόπους, στηρίζουν τον Αγώνα και συμμετέχουν στις αγωνίες και στις προσπάθειες των Ελλήνων και του Καποδίστρια. Συμμετέχουν, επίσης, δραστικά και ζωτικά στην Ναυμαχία του Ναυαρίνου, επιδιώκουν την ίδρυση τριών αυτόνομων Ηγεμονιών και τέλος ο Τσάρος κηρύττει τον πόλεμο κατά του Σουλτάνου, επομένως, ο Ελληνικός Αγώνας μπορεί να φτάσει σε μία θετική έκβαση, τηρουμένων των αναλογιών και των γεωπολιτικών ισορροπιών μεταξύ των πέντε Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων (Μεγάλη Βρετανία/Βρετανική Αυτοκρατορία, Βασίλειο της Γαλλίας/Γαλλική Αυτοκρατορία, Αυστροουγγαρία των Αψβούργων, Βασίλειο της Πρωσσίας και Ρωσική Αυτοκρατορία) και της φθίνουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Σουλτάνου-Χαλίφη της Κωνσταντινούπολης.

Ας σημειωθεί, μετ’ επιτάσεως, ότι εκτός από τους πολύ «γνωστούς Φιλελληνισμούς», υπάρχουν και κάποιοι σχετικά «άγνωστοι», αλλά ιδεολογικά εξίσου σημαντικοί, όπως ο Ινδικός, ο Εβραϊκός(της Ευρώπης), ο Αρμενικός, ο Τουρκικός, ο Αλβανικός, ο Σερβικός και ο αντίστοιχος του Μαυροβουνίου, ο Ρουμανικός, ο  Αϊτινός και ο Αραβικός, «λεπτομέρειες της Ιστορίας», που, ίσως, σε άλλη περίσταση, αναλυθούν με τον προσήκοντα τρόπο.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, δημιουργείται ένα νέο μικρό κράτος, υπό τη συγκυριαρχία όλων των προηγουμένων παραγόντων, αλλά και την επιρροή άλλων ισχυρών πηγών εξουσίας και επιρροής, όπως η Βαυαρία, οι ΗΠΑ, το Διεθνές χρηματιστηριακό και τραπεζοπιστωτικό κεφάλαιο, η φιλόδοξη Αίγυπτος, το Βατικανό- ο Πάπας, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, και η σύμμαχος της Μεγάλης Βρετανίας, το Βασίλειο της Δανίας.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε, ότι τα μεγάλα πνευματικά και αισθητικά κινήματα του Κλασικισμού, του Ρομαντισμού, του Περιηγητισμού και του Ουμανισμού, επί του υποστρώματος της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού και της Ευρωπαϊκής Νεωτερικότητας, θα δημιουργήσουν την ορμή του Φιλελευθερισμού (πολιτικού, οικονομικού, πνευματικού, ιδεολογικού κλπ), την Εθνική Ιδέα των Ευρωπαϊκών λαών απέναντι στον αυταρχισμό, στο δεσποτισμό και στην απολυταρχία και τον πνευματικό και πολιτικό Φιλελληνισμό που θα αναζωογονήσει το Ευρωπαϊκό και Ελληνικό πνεύμα και θα δώσει μία ανάσα ζωής, πίστης και Ελευθερίας στο Νεοελληνικό Έθνος, από τα τέλη του  18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, μέχρι και τις αρχές και του 21ου αιώνα, και μέσα από διαφορετικές περιστάσεις.

Ίσως, το πιο αθάνατο παράδειγμα Φιλελληνισμού είναι ο επιθανάτιος ρόγχος του ιδανικού εραστή της Ιδέας, του Λόρδου Βύρωνα, που μέσα στη σκοτοδίνη της ελονοσίας, του πυρετού, της θέωσης και του θανάτου, κραυγάζει απεγνωσμένα… Ελλάς… σου έδωσα  την υγεία μου, την περιουσία μου, τη ψυχή μου, το πνεύμα μου, και τώρα σου δίνω τη ζωή μου. Τι άλλο θέλεις από εμένα.